نوروز در افغانستان
نوروز صالحی
جشن نوروز در افغانستان پیشینه دیرین و کهن داشته است. نوروز از هزاران سال بدین‌سو در افغانستان تجلیل می‌شود که متاسفانه در مورد چگونگی و زمان پیدایش نوروز در افغانستان اسناد موثق در دست نیست اما عمر آن را عده‌ای، اندازه پیشینه اقوام آریایی می‌دانند. این جشن طبق سنت‌ها به مدت دو هفته برگزار می‌شود و مردم از چند روز قبل (حداقل قبل از چهارشنبه سوری) برای آغاز این جشن آماده می‌شوند، گفتنی است که از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ (دوران حکومت طالبان) از برگزاری این مجموعه جشن‌ها جلوگیری می‌شده است.
گفتنی است که مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز را در تقویم خود ثبت کرده است. در تاریخ ۸ میزان ۱۳۸۸، سازمان علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو)، نوروز را به‌عنوان میراث جهانی به ثبت رسانید.
مجمع عمومی سازمان ملل متحد در تاریخ ۴ حوت ۱۳۸۸ برابر با ۲۳ فبروری ۲۰۱۰، روز ۲۱ ماه مارچ را به‌عنوان «روز جهانی عید نوروز» به رسمیت شناخت. در متن تصویب‌شده توسط مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز جشنی با ریشه ایرانی و قدمتی بیش از ۳ هزار سال توصیف شده است که امروزه بیش از ۳۰۰ میلیون نفر آن را جشن می‌گیرند.
در تاریخ ۷ حمل ۱۳۸۹ نخستین دوره جشن جهانی نوروز در تهران برگزار و این شهر به‌عنوان «دبیرخانه نوروز» تعیین شد. پس از آن در سال ۱۳۹۱ برای نخستین بار نوروز را در صحن عمومی سازمان ملل و یونسکو به میزبانی ایران جشن گرفتند و بان‌کی‌مون، دبیرکل سازمان ملل، به این مناسبت پیامی صادر کرد. هم‌چنان شورای شهر واشنگتن، پایتخت ایالت متحده به اتفاق آرا قطع‌نامه به رسمیت شناختن نوروز به عنوان یک «رویداد فرهنگی و تاریخی» را تصویب کرد. بر اساس این قطع‌نامه که در رای‌گیری روز سه‌شنبه اول مارچ 2022 به تصویب رسید، «نوروز یک جشن باستانی با قدمت ۳۰۰۰ سال است.» قطع‌نامه شورای شهر واشنگتن به نقل از سازمان ملل متحد، نوروز را جشنی دانسته که به وسیله «۳۰۰ میلیون نفر در افغانستان، ایران، تاجیکستان، آذربایجان» و دیگر نقاط جهان گرامی داشته می‌شود.
در همین حال در گذشته نیز این جشن برای دولت امریکا حایض اهمیت بوده و برای اولین بار در روز چهارشنبه سوری ۱۳۹۳ میشل اوباما در مراسم سفره نوروزی کاخ سفید سخنرانی کرد و بارک اوباما در پیام خود گفت: با درود، نوروزتان مبارک و پیروز، هفته‌ی پیش همسر من میشل کمک کرد تا در این‌جا نوروز را جشن بگیریم. این جشن بزرگ‌داشتی بود برای فرهنگ‌های گوناگون، غذا، موسیقی و دوستی جوامع مهاجری که هر روزه خدمات فوق‌العاده‌ای در ایالت متحده ارایه می‌کنند.
بر این اساس، نوروز به وسیله پیروان همه ادیان از جمله مسلمان‌ها، مسیحیان، زرتشتی‌ها، بهاییان، کلیمیان و حتی افراد بی‌دین جشن گرفته می شود و به نژاد و قومیت خاصی ربط ندارد.
میله گل سرخ
سفرهای نوروزی و میله گل سرخ یکی از برجسته‌ترین و باشکوه‌ترین آیین‌های نوروز در افغانستان می‌باشد، میله گل سرخ در مزار شریف به مدت چهل روز اول سال نو و به مناسبت روییدن گل‌های سرخ لاله در دامنه دشت‌های سبز نزدیک به شهر برگزار می‌شود که سبزه لگد کردن، بخشی از میله گل سرخ می‌باشد. مردم از همه جا برای حضور در این جشن به مزار شریف می‌آیند. رسومات خاصی اجرا و لباس‌های متنوع و خاصی در طول این مراسم پوشیده می‌شود. این مراسم به‌طور هم‌زمان با مراسم جهنده علی (یا ژنده علی) انجام می‌شود. مراسم جهنده علی، مراسمی خاص دینی است که به مناسبت خلافت علی ابن ابی طالب در مسجد مقدس این شهر که گفته می‌شود اقامتگاه این امام بوده است، اجرا می‌شود. این مراسم با برافراشتن یک علم (که ترکیب رنگ آن به درفش کاویانی شباهت دارد و به آن ژنده سخی می‌گویند) در حرم منسوب به امام علی و در اولین روز سال اجرا می‌شود.
اما متاسفانه امسال این مراسم در زیارت سخی مزار شریف برگزار نشد، ولی در زیارت سخی کابل با حضور کمرنگ و اندک مردم برگزار شد. اما مردم از ادامه جشن‌ها در روز نوروز نسبت به سال‌های قبل بی‌علاقه‌گی نشان داده و حضور مردم به طور بی‌سابقه‌ای کمرنگ بود.
قبلا طالبان اظهار داشتند که حکومت طالبان نوروز را جشن نمی‌گیرند، ولی مردم را از جشن و برگزاری مراسم‌های نوروزی منع نکردند. در حالیکه مراسم جهنده علی در مزار شریف برگزار نشد. اما از ادامه جشن گل سرخ هنوز امیدواری وجود دارد.
جشن گل سرخ در مزار شریف برای چهل روز در دشت‌های لاله و حرم ادامه می‌یابد.
میله گل بادام دایکندی
افغانستان قلب آسیاست و دایکندی قلب افغانستان. این ولایت کوهستانی با آب و هوایی گرم و سرد یکی از امن‌ترین ولایات افغانستان است. مساحت تقریبی دایکندی ۱۸۰۸۸کیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا ۲۴۰۰ متر می‌باشد.
دایکندی که در زمان حکومت حامدکرزی از ارزگان جدا و به یک ولایت مستقل تبدیل شد، از زیباترین ولایات افغانستان است. دایکندی به سرزمین گل بادام نیز شهرت دارد و به تنهایی ۱۵ تا۲۰ درصد بادام افغانستان را تولید می‌کند. دشت‌های سرسبز و پهناور، کوههای سر به فلک کشیده و استوار و مردمان خون‌گرم و ساده زیست این ولایت، می‌توانند سرزمین گل بادام را به آرام‌ترین و زیباترین ولایت افغانستان معروف کنند.
نیلی مرکز دایکندی و مرکز شکوفه‌های بادام نیز بسیار زیبا و دیدنی ست. پیشه و شغل بیشتر مردم در نیلی و سایر ولسوالی‌های دایکندی کشاورزی و دامپروری ست. دایکندی، قلب افغانستان را به لحاظ امکانات و دسترسی می‌توان در شمار ولایات بسیار محروم افغانستان قرار داد. اما با این وجود امید و تلاش همواره در روزنه‌های زندگی مردم این دیار جوانه زده است. هم‌چون شکوفه‌های بادام که هر ساله نوید آمدن روزهایی جدید و امید به آینده را می‌دهند. علاوه بر آن مردم دایکندی همانند دیگر مردم افغانستان دارای آداب و رسومی هستند. این رسوم نسل به نسل در میان مردم به یادگار مانده و گواه بر تاریخ باشکوه این خاک کهن است. یکی از این رسوم که در نخستین روزهای بهار و شروع سال نو برگزار می‌شود، جشن گل بادام است.
جشن گل بادام
جشن گل بادام که هم‌زمان با رویش شکوفه‌های بادام آغاز می‌شود، در واقع بهانه‌ای‌ست برای صلح و آرامش در ابتدای سال جدید. مردم در این جشن با لباس‌های زیبا و غذاهای متنوع محلی به شادی و پایکوبی می‌پردازند. نوای موسیقی و آوازهای محلی نیز از هر سو به گوش می‌رسد. مردان به بازی‌های قدیمی و سرگرم کننده مشغول می‌شوند. زنان نیز برای داشتن خوشبختی و آرامش در نخستین روزهای سال جدید دست به دعا بر می‌دارند.
بادام در فرهنگ شرقی نماد باروری و زایش می‌باشد. کشورهایی هم‌چون چین و چاپان، بادام را نماد جاودانی و زیبایی می‌دانند. برای مسیحیان نیز بادام سمبلی از قداست و پاکی‌ست و آن را منتسب به مریم مقدس و تولد مسیح می‌دانند. هم‌چنین در ادبیات جهان نیز همواره گل بادام نماد امیدواری و اندوه بوده است. در افغانستان نیز شاید بتوان بادام را یادآور دختران چشم بادامی دایکندی و خوشبختی دانست. چرا که پیام آور فرا رسیدن بهار و زیبایی طبیعت است.
جشن گل بادام دو سال است که به صورت رسمی در نیلی برگزار می‌شود. می‌توان با اندیشیدن تمهیداتی امکان برگزاری این جشن را در تمام دایکندی فراهم کرد. حتی می‌توان جشن گل بادام را به عنوان یک مراسم ملی ثبت کرد تا در همه ولایات افغانستان برگزار شود. با این کار علاوه بر رونق کشت و کار بادام، فرا رسیدن سال جدید نیز همراه با یک شادی و جشن ملی خواهد بود.
جشنواره دمبوره بامیان
امنیت بامیان از یک‌سو، پارک ملی بند امیر و برگزاری جشنواره‌های مختلف از جمله جشنواره دمبوره از سوی دیگر باعث جذب گردشگران و رونق اقتصادی و فرهنگی این ولایت شده بود. جشنواره دمبوره بامیان که از سال ۲۰۱۷ آغاز و تا سال 2021 ادامه داشت، همه‌ساله در آغاز سال نو و عیدهای سالیانه برگزار می‌شد، در این جشنواره مردم از گوشه و کنار افغانستان گرد آمده و از موسیقی دمبوره و اجرا زنده بقیه آواز خوانان کشور و هم‌چنان سرگرمی‌های محلی لذت می‌بردند. اما اکنون با محدودیت جدی طالبان و حرام دانستن موسیقی از سوی طالبان این جشنواره برگزار نشد.
دمبوره، جز و هنر قدیمی خراسان‌زمین یکی از هنرهای اصیل هزاره‌ها است، این هنر هم‌اکنون در خراسان ایران و مناطق مرکزی افغانستان رونق دارد، جالب این‌جا است که این هنر در ایران، به عنوان یک هنر محلی، از سوی نهادهای حکومتی و فرهنگی حمایت و از رسانه‌های این کشور پخش می‌شود.
میله گل نارنج ننگرهار
نارنج میوه‌ای از خانواده ستروس‌باب است مانند سنتره، مالته، چکوتره و لیمو که در ولایات شرقی افغانستان به فراوانی تولید می‌شود و محصولات زیاد می‌دهد.
درخت نارنج مدیترانهای بوده و گل آن زیبایی خاصی دارد. با آغاز بهار، باغستان‌های نارنج نیز فضا را با شگوفه‌های عطرآگینش معطر ساخته که بهار نارنج به آن می‌گویند. نظر به زیبایی‌ها و عطر فرحت‌زا که نارنج دارد، با فرا رسیدن نوروز میله‌ای هم به نام بهار نارنج همه‌ساله در ولایت ننگرهار برپا می‌شود. میله گل نارنج در فصل بهار تقریبا به شکل عنعنوی آن مانند سایر میله‌های بهاری افغان‌ها برگزار می‌گردد که شور و شعف اهالی شهر جلال‌آباد را هویدا ساخته و حتی هندوهای افغان نیز به وجد آمده در این میله به چوب بازی و خوشی می‌پردازند. باید یادآور شد نارنج میوه‌ای آبدار و خوش طعم است که از پوست آن هم غذاهای دل‌پسند تهیه می‌گردد، یکی از آن‌ها نارنج پلو در شب سال نو است که سلیقه خانم‌های افغان را نشان می‌دهد.
میله گل ارغوان
همه‌ساله روز نوروز جشن گل ارغوان در پروان است. جشن و شادی در تپه‌هایی که رُخ بدل کرده و رنگ ارغوانی به خود گرفته‌اند. تپه گُل‌غندی در چاریکار، همه‌ساله افراد زیادی را به سوی خود می‌کشاند. زیبایی بیش از حد این منطقه در روزهای آغازین سال نو دلیل این جنب و جوش است. دیدن گل ارغوان دل و روان هر ببینده را تازه می‌سازد. در روزهای آغازین سال، مردم از اکثر ولایات افغانستان با دوستان و یا خانواده‌های‌شان به ولایت پروان می‌آیند و لحظات خوشی را تجربه می‌کنند.
تپه گُل‌غندی در غرب شهر چاریکار ولایت پروان قرار دارد. ظاهرا نام تپه گُل‌غندی توسط بهایی، یکی از شاعران افغانستان در دهه‌ای سی خورشیدی به این منطقه گذاشته شده است. اما این تپه و جشنی که در آن برگزار می‌شود، پیشینه صدها ساله دارد و یکی از آیین‌های نوروزی است که مردم در گذشته‌ها به آن اهمیت جدی می‌دادند.
اما متاسفانه امثال تپه گل‌غندی شاهد حضور کمرنگ بی‌سابقه مردم بود.
جشن دهقان
جشن دهقان یا روز دهقان که روز دوم سال نو در تقویم افغانستان به آن اختصاص داده شده بود، اما با سقوط حکومت قبلی و برپایی حکومت طالبان وزارت کار و امور اجتماعی به روز اول حمل اطلاعیه‌ای را تحت عنوان روز دهقان پخش کردند که براساس این اطلاعیه روز دهقان از روز دوم حمل حذف و به روز پنجم حمل انتقال یافت.
در حکومت قبلی از این روز گرامی داشت به عمل می‌آمد، در این مراسم که روز دوم سال نو اجرا می‌شد کشاورزان به شهرها می‌آمدند و تولیدات خود را به نمایش می‌گذاشتند، که در سال‌های اخیر این مراسم تنها در کابل و برخی شهرهای بزرگ اجرا می‌شد. در کابل از این روز به صورت خاصی تجلیل شده و اکثرا حکومت با یک کنفرانس خبری در مورد روز دهقان و حل مشکلات دهاقین، و برنامه‌های برای پیشرفت زراعت در سال جدید با حضور پررنگ بلندپایه‌های حکومتی برگزار می‌شد.
خوراکی‌های ویژه نوروز
در مورد خوراکی‌های ویژه نوروزی باید گفت که مردم در افغانستان برای روزهای نوروز به ویژه شب سال نو اقدام به پختن غذاهای خاصی می‌کنند، معمولا غذای سبزی چلو در این شب پخته می‌شود، نانوایی‌ها نیز دراین روزها نوعی کلچه می‌پزنند که به آن کلچه نوروزی می‌گویند و فقط در نوروز پخته می‌شود.
از ویژگی‌های سفره نوروزی: ماهی سرخ رنگ، شمع، آینه، یک جلد کتاب شعر (حافظ) و یا قرآن‌کریم، سمنک و یا گندم تازه جوانه‌زده را در ترکیبات سفره نوروزی می‌توان یافت که هر کدام معانی و مفهوم خاص خود را دارا می‌باشد. البته گفتنی است که جشن نوروز در ولایت‌های افغانستان تقریبا به طور یک‌سان برگزار می‌شود اما در برخی از ولایت‌ها با سنت‌های جداگانه‌ای نیز همراه می‌باشد.
هفت میوه
در افغانستان به جای هفت‌سین مردم به آماده کردن هفت میوه می‌پردازند. هفت میوه چیزی شبیه به سالاد میوه‌ای است که از هفت نوع میوه خشک مختلف تشکیل شده. این هفت میوه عبارتند از: کشمش، سنجد، پسته، فندق، قیسی (زردآلوی خشک/کشته) و آلو.
سمنک
زنان در طول شب یک مراسم خاص برای سمنک می‌گیرند و از اواخر عصر تا صبح روز بعد مشغول پختن آن هستند و شعری به این مضمون را تکرار می‌کنند: «سمنک در جوش، ما کفچه زنیم، دیگران در خواب، ما دفچه زنیم».
سرگرمی‌ها
بازی‌ها و سرگرمی‌های نوروزی یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های روزهای اول سال نو و جشن نوروز در افغانستان می‌باشد. مردم افغانستان در چهارشنبه اول هر سال به دامان طبیعت می‌روند. ساکنین کابل در طول دو هفته اول سال نو برای گردش به همراه خانواده به مناطقی که در آن گل‌های ارغوان می‌روید می‌روند و از دیدن طبیعت تازه جوانه‌زده لذت می‌برند. بزکشی، کشتی (پهلوانی)، تخم مرغ جنگی،گودی‌پران بازی، چهارمغز بازی،کبک جنگی و خروس جنگی از بازی‌ها و سرگرمی‌های نوروزی می‌باشد که طرفداران زیادی را همراه دارد و همه‌ساله مراسم و جشن‌های مختلف معمولا مسابقات بزکشی انجام می‌شود. که این مسابقات معمولا در ولایت‌های شمالی افغانستان و کابل اجرا می‌شود.
سیزده بدر
در دو هفته پس از نوروز مردم برای استقبال بهار به دشت‌ها و دامنه تپه‌ها می‌روند که به نام سبزه لگدکردن یا سبزه لگدکنی هم یاد می‌شود. مردم هرات علاوه بر چهارشنبه اول سال در روز سیزده حمل نیز به گردش در طبیعت می‌پردازند.